وقتی یک تست آزمایشگاهی انجام می‌دهید، طبیعی است که نتایج آزمایش خود را جدی بگیرید. اما عوامل خاصی وجود دارند که می‌توانند بر دقت آزمایش تأثیر بگذارند، مانند کمپانی سازنده کیت آزمایش و غیره. بعضی از آزمایش‌ها تقریباً در ۱۰۰% موارد دقیق هستند، در حالی که برخی دیگر چندان قابل‌اعتماد نیستند.

بنابراین، قبل از این‌که بر اساس جواب آزمایش خود کاری انجام دهید، بهتر است بدانید که این نتایج با چه احتمالی ممکن است دقیق نباشند. این مطلب به توضیح مختصر درباره این موضوع اختصاص دارد.

جواب آزمایشگاهی تا چه حد ممکن است اشتباه باشد؟

تقریبا غیرممکن است که یک تست در ۱۰۰% موارد درست باشد. همچنین میزان دقت هر تست با دیگری متفاوت است.

باید بدانید که محاسبه “دقت” ساده نیست. دقت تست به این معنی است که آزمایش چقدر می‌تواند موارد مثبت و منفی را به درستی شناسایی کند. از یک آزمایش با دقت ۹۰٪ انتظار می‌رود در ۹۰٪ از موارد درست باشد؛ اما موضوع به این سادگی نیست. برای محاسبه این میزان دقت، محققان باید در نظر بگیرند که آزمایش چند بار نتایج مثبت را درست نشان می‌دهد، و همچنین چند بار آزمایش نتایج منفی را درست اعلام می‌کند.

مثبت کاذب در مقابل منفی‌ کاذب

احتمالا می‌دانید که نتیجه “مثبت” به این معنی است که شما آنچه را که آزمایش به دنبال آن است، دارید. و نتیجه “منفی” به این معنی است که شما آنچه را که آزمایش به دنبال آن بود، ندارید. اما در مورد “مثبت‌های دروغین” و “منفی‌های دروغین” در زمینه نتایج آزمایشگاهی چطور؟ پاسخ این سؤالات می‌تواند کمی پیچیده‌تر از چیزی باشد که به نظر می‌رسد. در عین حال، این موضوع بخش مهمی از درک دقت تست‌های آزمایشگاهی شماست.

مثبت‌ کاذب

نتیجه “مثبت کاذب” حالتی است که یک نتیجه آزمایش می‌گوید شما چیزی دارید -یا عاملی وجود دارد- در حالی که شما واقعاً آن را ندارید. به‌عنوان مثال، اگر یک آزمایش بارداری گزارش دهد که شما باردار هستید، اما در واقع باردار نباشید، این یک مثبت کاذب است.

این‌که یک آزمایش چقدر این اشتباه را مرتکب می‌شود، به این مسئله بستگی دارد که این تست، تا چه میزان می‌تواند موارد منفی را به درستی شناسایی کند. اگر در تشخیص این که شما، ماده یا شرایط مورد جستجو را ندارید خوب عمل نکند، احتمال بیشتری وجود دارد که به شما اعلام کند که شما این شرایط یا ماده را دارید، در حالی در واقع ندارید. این همان اختصاصیت یک تست است.

اگر اختصاصیت یک تست ۹۰% باشد، به این معنی است که با انجام این تست روی ۱۰۰ نفر که واقعاً منفی هستند، برای ۹۰ نفر از آنها را نتیجه به‌درستی منفی اعلام خواهد شد و ۱۰ نفر از آنها نتیجه مثبت کاذب خواهند گرفت.

منفی‌های کاذب

“منفی کاذب” نتیجه آزمایش منفی است، در حالی که در واقع، نتیجه مثبت است. مثلا در یک آزمایش سریع آنتی‌بادی کووید (COVID)، ممکن است نتیجه آزمایش منفی باشد، با وجود این که در واقع کووید دارید.

اگر یک تست در سنجش این مسئله که شما شرایط یا ماده مورد جستجو را دارید، دقیق نباشد، احتمال بیشتری وجود دارد که به شما بگوید که شما این شرایط یا ماده را ندارید -در حالی که واقعاً این وضعیت را دارید.

این همان “حساسیت” یک آزمایش است. اگر حساسیت یک آزمایش ۹۰٪ باشد، به این معنی است که با انجام این تست روی ۱۰۰ نفر که واقعاً مثبت هستند، موضوع آزمایش در ۹۰ نفر از آنها را به‌درستی شناسایی خواهد شد. برای مثال، آزمایش آنفولانزا حساسیت بین ۵۰ تا ۷۰ درصد دارد؛ این یعنی تا ۳۰ تا ۵۰ درصد از نتایج مثبت می‌تواند برای افرادی اتفاق بیفتد که در واقع آنفولانزا ندارند.

معمولا هر آزمایش، در گرفتن نتیجه مثبت، یا گرفتن نتیجه منفی بهتر عمل می‌کند. یک شرکت سازنده اغلب نمی‌تواند حساسیت یک آزمایش را بدون کاهش اختصاصیت آن افزایش دهد، و برعکس.

شیوع یک بیماری چگونه بر دقت نتایج تأثیر می‌گذارد؟

این‌که یک بیماری چقدر نادر (یا شایع) است نیز در دقت تست آزمایشگاهی شما تأثیر می‌گذارد. اگر این بیماری واقعاً شایع باشد، احتمال بیشتری وجود دارد که نتیجه مثبت با فردی که این بیماری را دارد مطابقت داشته باشد. این بدان معناست که تعداد مثبت کاذب برای آن آزمایش کمتر خواهد بود.

برای مثال، یک تست آزمایشگاهی برای فشار خون بالا -که بیش از ۳۰% از جمعیت بزرگسال را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد- کمتر از یک تست آزمایشگاهی برای دیابت، که ۱۰% از جمعیت درگیر آن هستند، مثبت کاذب خواهد داشت.

چه عوامل دیگری بر دقت نتایج اثرگذار است؟

علاوه بر شیوع بیماری و حساسیت و اختصاصیت آزمایش، عوامل دیگری نیز وجود دارند که می‌توانند بر نتیجه تست شما تأثیر بگذارند، شامل:

• شرایط تست: نتایج می‌تواند تحت‌تأثیر شرایط تست قرار گیرد، مثلا اگر تست را در خانه انجام دهید یا آن را در یک آزمایشگاه یا بیمارستان انجام دهید، دقت جواب متفاوت خواهد بود.
• مرکز انجام آزمایش: آزمایشگاه‌ها ممکن است از روش‌ها یا تجهیزات مختلف استفاده کنند و این عوامل در دقت نتایج نقش دارند.
• ذخیره‌سازی و حمل نمونه: ذخیره‌سازی و حمل و نقل نمونه غیراستاندارد و نادرست می‌تواند دقت آزمایش را زیر سؤال ببرد.
• زمان‌بندی: جواب آزمایش همچنین می‌تواند تحت‌تأثیر زمان انجام تست قرار گیرد. برای مثال، تست آزمایشگاهی آنفولانزا زمانی دقیق‌تر است که در عرض ۳ تا ۴ روز پس از بروز علائم انجام شود. در خارج از این بازه زمانی، نتایج آزمایش دقت کمتری دارد.
• غذاها و نوشیدنی‌ها: آنچه می‌خورید و می‌نوشید می‌تواند بر جواب آزمایش تأثیر بگذارد زیرا بخش‌های خاصی از غذا و نوشیدنی ممکن است در جریان خون جذب شوند. این امر می‌تواند بر چگونگی تشخیص آنچه که تست به دنبال آن است، دخالت کند. پزشک شما ممکن است از شما بخواهد تا مدت‌زمان مشخصی قبل از تست آزمایشگاهی چیزی نخورید یا نخورید. این دستورالعمل اغلب در مورد آزمایش خون صادق است.
• مصرف داروها و وضعیت سلامتی: مثلا بارداری می‌تواند بر نتیجه تست اثر بگذارد. و یا قبل از تست مواد مخدر، معمولا از شما پرسیده می‌شود آیا دارویی مصرف می‌کنید که احتمالا بر نتایج تأثیر بگذارد یا خیر.

آنچه در بالا گفته شد، کلیه عواملی نیست که می‌تواند نتیجه تست‌ها را تحت‌تأثیر قرار دهد. با وجود آن که بسیاری از عوامل ریز و درشت می‌توانند در این زمینه نقش داشته باشند، اما می‌توانید اقداماتی را برای به حداقل رساندن جواب نادرست انجام دهید.

روش‌های اطمینان از نتایج آزمایشگاهی

طبیعتاً دریافت جواب آزمایشی که ممکن است دقیق نباشد، استرس‌زا خواهد بود. برای این‌که بتوانید دقیق‌ترین نتایج را به دست آورید، این اقدامات را در نظر بگیرید:

• تمامی دستورالعمل‌های ارائه‌شده توسط پزشک و مرکز انجام آزمایش را برای آماده شدن برای تست دنبال کنید. برای مثال، از پزشک خود بپرسید که آیا می‌توانید قبل از آزمایش چیزی بخورید یا بنوشید، یا این کار می‌تواند بر جواب آزمایش تأثیر بگذارد.
• اگر نمونه خون باید تهیه شود، هیدراته بمانید یعنی آب کافی بنوشید. آشامیدن آب، مایعات بیشتری را در رگ‌های شما نگه می‌دارد و می‌تواند گرفتن نمونه خون را آسان‌تر کند.
• اگر نمونه ادرار یا مدفوع باید ارائه دهید، بپرسید که آیا نمونه‌ای که دادید به اندازه کافی بود یا خیر. گاهی اوقات ادرار یا مدفوع خیلی کم می‌تواند جواب دقیق آزمایش را سخت‌تر کند.
• تمام تلاش خود را بکنید تا هنگام جمع‌آوری نمونه آزمایشگاهی، آرامش داشته باشید. این کار احتمال گرفتن یک نمونه خوب را افزایش می‌دهد.

نهایتاً اگر نتیجه تست شما با آنچه احساس می‌کنید درست به نظر نمی‌رسد، با پزشک خود در مورد آن صحبت کنید. ممکن است لازم به تکرار تست باشد یا آزمایش‌های دیگری انجام دهند که به کشف آنچه جستجو می‌شود کمک کند.

در نتیجه تست به دنبال چه چیزی باشید

همانطور که اشاره کردیم، آزمایش‌ها معمولا حساسیت (توانایی تشخیص موارد مثبت) یا اختصاصیت (توانایی تشخیص موارد منفی) را اولویت‌بندی می‌کنند، اما نه هر دو.

اگر می‌خواهید با اطمینان بدانید که دچار یک بیماری هستید یا نه، به دنبال آزمایشی با حساسیت بالاتر (مثبت کاذب کمتر) باشید. به عنوان مثال، اگر با کشف و درمان هرچه زودتر بیماری، شانس زنده ماندن شما بهبود می‌یابد، حساسیت مهم‌تر از اختصاصیت است.

و اگر می‌خواهید با اطمینان بدانید که یک بیماری را ندارید، آزمایشی با اختصاصیت بالاتر (منفی کاذب کمتر) را انتخاب کنید. در این مورد مثال کووید را در نظر بگیرید؛ مثلا اگر می‌خواهید قبل از بازگشت به محیط کار، مطمئن شوید که کووید ندارید، اختصاصیت مهم‌تر است.