به احتمال زیاد، با هورمون‌هایی مانند اِستروژن، اَنسولین، پروژسترون، اُکسی‌توسین و تِستوسترون آشنا هستید و یا این‌که اسم آن‌ها به گوش‌تان خورده است. در صورتی که سابقه بارداری داشته باشید، هورمونی به نام هورمون گونادوتروپین جفتی انسانی (hCG) نیز به فهرست هورمون‌هایی که نام برده‌ شدند، اضافه می‌شود.

در این مقاله، به هورمون ضد‌مولِرین یا مهارکننده مولرین می‌پردازیم که به اختصار AMH نامیده می‌شود.  اگرچه این هورمون به اندازه هورمون‌هایی که نام برده شدند، شناخته‌شده نیست؛ اما یکی از هورمون‌های مهم و مرتبط با توانایی باروری و تولیدمثلی افراد است. در صورتی که تصمیم دارید در آینده‌ای نه‌چندان دور، بارداری را تجربه کنید، بهتر است با این هورمون و عملکرد آن آشنا شوید.

 

AMH چیست؟

هورمون ضد مولِرین یا AMH توسط سلول‌های گِرانولوزا (سلول‌هایی که در کیسه‌های تخمک یا فولیکول‌ها قرار دارند)، در تخمدان تولید می‌شود. سطح غلظت AMH، نشانگر تعداد تخمک‌های باقی‌مانده بدن یک زن (معروف به ذخیره تخمدان) است.

برای درک بهتر، ذخیره تخمدان را معادل یک سبد تخمک در نظر بگیرید. به طور معمول، در ابتدای تولد فرد، این سبد پر از تخمک است و با گذشت زمان، تخمک‌های موجود در سبد مصرف شده و تمام می‌شوند.

به عبارت دیگر، اصولاً نوزادان دختر با تعداد مشخصی فولیکول در تخمدان‌ها متولد می‌شوند. در هنگام تولد، ذخیره تخمدان یک دختر، بین ۱ تا ۲ میلیون فولیکول است، در هنگام بلوغ تعداد تخمک‌ها به ۴۰۰۰۰۰ و پس از سی‌سالگی به ۲۵۰۰۰ تخمک کاهش می‌یابد. در دوران یائسگی تنها ۱۰۰۰ تخمک در تخمدان‌ها وجود دارد که با توقف ترشح هورمون‌های زنانه توسط تخمدان در زمان یائسگی، این تخمک‌ها هرگز رشد نکرده و بالغ نمی‌شوند و فرآیند تخمک‌گذاری و در نتیجه قاعدگی متوقف می‌شود.

آزمایش AMH برای ارزیابی تعداد تخمک‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. سطح پایین AMH به کاهش ذخیره تخمدان (DOR) یا تعداد کم تخمک‌ها اشاره دارد؛ به همین دلیل می‌گوییم که هورمون AMH، یکی از هورمون‌های مرتبط با توان تولیدمثلی افراد است.

و اما نکته‌ای بسیار مهم! سطح پایین AMH، الزاماً به معنای کاهش ذخیره تخمدان (DOR) نیست. این آزمایش نمی‌تواند کیفیت تخمک‌ها را آشکار کند. این را هم باید در نظر داشت که نتایج این آزمایش نمی‌تواند به طور قطعی امکان باروری را نفی کند.

برخی از پزشکان، آزمایش AMH را به عنوان آزمایشی برای سنجش توان باروری افراد تجویز می‌کنند؛ در حالی‌که باید توجه داشت که سطح AMH به تنهایی نمی‌تواند همه‌چیز را بیان کند.

به همین دلیل انجمن متخصصان زنان و زایمان آمریکا توصیه می‌کند که این آزمایش نباید برای افرادی که تشخیص ناباروری برای‌شان داده نشده است، به منظور بررسی وضعیت باروری و توان باروری در آینده تجویز شود.

دکتر ترولیس، یکی از اساتید دانشکده پزشکی فلوریدا می‌گوید: «اگر کمتر از ۳۵ سال سن دارید و برای‌تان تشخیص ناباروری هم داده نشده است، ممکن است این آزمایش برای شما دقت کافی را نداشته و باعث نگرانی نابه‌جا شود». وی در ادامه می‌‎گوید: «ممکن است نتیجه آزمایش AMH، باعث شود که افراد در اسرع وقت اقدام به انجماد و نگهداری تخمک‌های خود کنند اما لازم است پیش از این‌ اقدام، با متخصص زنان و زایمان مشورت کنند».

 

نتیجه آزمایش AMH به ما چه می‌گوید؟

اگر به دنبال پاسخ مشخصی در مورد احتمال باروری به صورت طبیعی هستید، نتیجه آزمایش AMH به شما اطلاعات مفیدی ارائه نمی‌دهد. زیرا سطح AMH، احتمال باروری به صورت طبیعی را به‌هیچ‌وجه به‌صورت دقیق پیش‌بینی نمی‌کند.

با این حال، اگر می‌خواهید برای باروری از روش‌های لقاح مصنوعی مانند IVF استفاده کنید، سطح AMH می‌تواند برای موارد زیر مورداستفاده قرار بگیرد: الف) پیش‌بینی تعداد تخمک‌هایی که ممکن است توسط تخمدان‌ها تولید شود؛ ب) تعیین دوز داروی موردنیاز برای تحریک تولید تخمک در روش IVF.

دکتر اسکاچی، متخصص زنان و زایمان و درمان ناباروری با دکتر ترولیس هم‌عقیده است و می‌گوید: «در یک جمعیت غیرنابارور، سطح AMH قادر به پیش‌بینی زمان لازم برای بارداری و احتمال ناباروری نیست».

(شاید با خودتان بگویید که چرا در اصطلاح «غیرنابارور»، دو بار از پیشوندهای منفی‌ساز استفاده کرده‌ایم؛ این اصطلاح، اشاره به افرادی دارد که تلاشی برای باردارشدن نمی‌کنند و بنابراین، هیچ‌گونه مشکل تشخیص‌داده‌شده‌ای هم ندارند)

با این حال، دکتر اسکاچی معتقد است که وقتی از آزمایش AMH به عنوان بخشی از فرآیندهای ارزیابی ناباروری استفاده می‌شود، می‌تواند به پزشکان کمک کند تا بفهمند که آیا تخمدان‌ها، سریع‌تر از حالت معمول پیر شده‌اند یا خیر و این‌که تعداد تخمک کافی در تخمدان‌ها باقی‌مانده است یا خیر.

AMH هم‌چنین می‌تواند به متخصصان غدد زایشی کمک کند تا نحوه واکنش‌دهی زن به تحریک تخمدان و تعیین بهترین استراتژی در درمان IVF را پیش‌بینی کنند.

بنا به گفته دکتر ترولیس، در حال حاضر، بهترین معیار برای تعیین پیری تخمدان، بررسی عواملی مانند سن تقویمی، تعداد فولیکول‌های آنترال (AFC) در سونوگرافی و آزمایش AMH است. تست AFC، نوع آزمایش باروری است.  این آزمایش از طریق سونوگرافی ترانس‌واژینال و گاهی اوقات، بین  روز دوم و پنجم چرخه انجام می‌شود. پزشک با سونوگرافی هر کدام از تخمدان‌ها را بررسی می‌کند و تعداد فولیکول‌هایی که اندازه آن‌ها بین ۲ تا ۱۰ میلی‌متر است را می‌شمارد.

دکتر ترولیس می‌گوید: «از آن‌جایی که سطح AMH، تعداد تخمک‌های باقی‌مانده در تخمدان را منعکس می‌کند، تست‌های  AFC و AMH، راهنمای بسیار خوبی برای تخمین تعداد تخمک‌های باقی‌مانده هستند».

با این حال، وی بیان می‌دارد که تاریخ تولد، بهترین معیار برای سنجش کیفیت تخمک‌هاست. زیرا با افزایش سن، هم تعداد و هم کیفیت تخمک‌ها کاهش می‌یابد. بنابراین، سن بهترین شاخص برای سنجش شانس بارداری است.

علاوه بر این، دکتر ترولیس اضافه می‌کند که استفاده از آزمایش غربالگری برای تشخیص کاهش ذخیره تخمدانی در جمعیتی که در معرض خطر کمی از نظر بروز این وضعیت هستند، نتایج مثبت کاذب زیادی به دنبال خواهد داشت. به عبارت دیگر، نتیجه آزمایش تعداد زیادی از افراد، کاهش ذخیره تخمدانی را نشان می‌دهد، در حالی‌که ذخیره تخمدان آن‌ها در وضعیت طبیعی قرار دارد.

به عنوان مثال، اگر ۱۰۰ نفر در ۲۰ سالگی، آزمایش غربالگری AMH بدهند و برای ۱۵ نفر از آن‌ها، کاهش ذخیره تخمدانی (DOR) تشخیص داده شود، می‌تواند باعث بروز استرس در این افراد شود؛ در حالی‌که شاید فقط تعداد کمی از آن‌ها واقعاً برای باردارشدن با مشکل مواجه شوند.

 

نتایج آزمایش AMH

آزمایش AMH، نوعی آزمایش خون ساده است. میزان این هورمون در تمام طول قاعدگی یکسان است و به همین دلیل در هر روز از چرخه قاعدگی می‌توان این آزمایش را انجام داد. انجام این آزمایش نیازی به ناشتابودن ندارد.

به عنوان یک دستورالعمل کلی، سطوح زیر (براساس نانوگرم در میلی‌لیتر)، نشان‌دهنده حد پایین مقادیر AMH سِرُم بر اساس سن است:

• ۴۵ سالگی: ۰.۵ نانوگرم در میلی‌لیتر
• ۴۰ سالگی: ۱ نانوگرم در میلی‌لیتر
• ۳۵ سالگی: ۱.۵ نانوگرم در میلی‌لیتر
• ۳۰ سالگی: ۲.۵ نانوگرم در میلی‌لیتر
• ۲۵ سالگی: ۳ نانوگرم در میلی‌لیتر

اعداد بالا فقط باید به عنوان راهنما عمل کنند و نتیجه آزمایش باید توسط پزشک متخصص تفسیر شود.

طبق گفته دکتر ترولیس، سطوح AMH کمتر از ۱.۶ نانوگرم در میلی‌لیتر منجر به کاهش پاسخ‌دهی به درمان IVF می‌شوند. سطوح زیر ۰.۴ نانوگرم در میلی‌لیتر نیز به شدت پایین هستند.

توجه به این نکته ضروری است که با افزایش سن، تعداد تخمک‌های موجود کاهش می‌یابد. بنابراین کاهش سطح AMH نیز طبیعی است. به عبارت دیگر، سطح AMH در طول عمر تولیدمثلی فرد کاهش می‌یابد و امری طبیعی است.

 

رابطه هورمون AMH با هورمون FSH

هورمون محرک رشد فولیکول (FSH) توسط غده هیپوفیز ساخته می‌شود و رشد فولیکول‌ها در تخمدان را تحریک می‌کند. با تحریک فولیکول‌ها و رشد تخمک، ابتدا میزان استروژن و سپس میزان پروژسترون افزایش می‌یابد.

یکی از آزمایش‌های دیگری که برای بررسی ذخیره تخمدان به کار می‌رود، اندازه‌گیری هورمون FSH است. این آزمایش، وضعیت تخمدان‌ها و ذخیره فعلی تخمدانی را نشان می‌دهد.

به طور معمول، FSH بالاتر نشان‌دهنده ذخیره کم تخمدان است؛ این در حالی است که AMH پایین، نشان‌هنده ذخیره کم تخمدانی بود.

اگرچه آزمایش FSH، اطلاعات مفیدی به دست می‌دهد، اما بیشتر متخصصان معتقدند که آزمایش AMH، پیش‌بینی‌کننده مطمئن‌تری برای سنجش ذخیره تخمدانی است؛ زیرا سطح AMH در طول چرخه قاعدگی و از چرخه‌ای به چرخه دیگر ثابت می‌ماند.

 

ارتباط هورمون AMH با شانس بارداری از طریق IVF

به طور کلی، دکتر ترولیس بیان می‌دارد که هر چه تعداد تخمک‌ بیشتری بر اثر تحریک تخمدان‌ها در فرآیند IVF تولید شود، احتمال رشد و ایجاد تعداد رویان کافی بیشتر است (زمانی که تخمک‌ها توسط اسپرم بارور می‌شوند، رویان ایجاد می‌شود. لزوماً هر تخمک بازیابی‌شده، در فرآیند IVF با موفقیت بارور نمی‌شود).

با بالا رفتن سن یک زن، درصد تخمک‌هایی که از نظر ژنتیکی دچار ناهنجاری هستند و منجر به ایجاد رویان‌های غیرطبیعی می‌شوند، افزایش می‌یابد. بنابراین، هر چه تعداد تخمک‌های بازیابی‌شده کمتر باشد، احتمال ایجاد رویان سالم کمتر می‌شود. سطوح پایین‌تر AMH، احتمال موفقیت IVF را کاهش می‌دهد و این امر در زنان ۳۸ ساله و بالاتر، مشهودتر است.

یک‌بار دیگر از مثال سبد تخمک که در ابتدا گفته شد، برای توضیح کمیت و کیفیت استفاده کنیم: به طور معمول، یک زن در سن بین ۲۰ تا حدود ۳۰، تعداد تخمک بیشتری در سبد خود دارد و در بین این تخمک‌ها، تعداد مناسبی تخمک باکیفیت (طلایی) وجود دارد. از حدود ۳۳ سالگی به بعد، معمولاً تعداد تخمک کمتری در این سبد فرضی وجود داشته و تعداد تخمک‌های طلایی نیز کاهش می‌یابد.

اما توجه داشته باشید که زنی جوان با تعداد کمی تخمک (AMH پایین) هم‌چنان تعداد بیشتری تخمک طلایی و باکیفیت دارد و در نتیجه، احتمال موفقیت IVF برای وی نسبت به افراد مسن بیشتر است.

یک فرد مسن نیز ممکن است هنوز تعداد زیادی تخمک داشته باشد، اما درصد بیشتری از تخمک‌ها وضعیت طلایی خود را براثر پیری از دست داده و ممکن است منجر به ایجاد یک رویان طبیعی نشوند.

دکتر اسکاچی معتقد است که سطوح پایین‌تر هورمون AMH (پایین‌تر از ۱) با موارد زیر مرتبط است:

• تعداد کمتر تخمک‌های بازیابی‌شده
• خطر بیشتر لغو و توقف چرخه (بدین معنا که چرخه IVF لغو شده و تخمک‌ها، بازیابی و ایجاد نمی‌شوند)
• احتمال بالاتر انجام لقاح غیرطبیعی

 

سطح AMH چه اطلاعات دیگری به ما می‌دهد؟

سطح AMH، به غیر از تعیین تعداد تخمک، به پزشک در تشخیص مواردی از قبیل سندروم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) و یائسگی کمک می‌کند.

سندروم تخمدان پلی‌کیستیک، یکی از شایع‌ترین اختلالات هورمونی زنانه است. اگرچه در بسیاری از افراد مبتلا به سندروم تخمدان پلی‌کیستیک، سطح AMH افزایش یافته است، اما انجمن‌های تخصصی از جمله انجمن متخصصان زنان‌وزایمان آمریکا در بحث استفاده از آزمایشAMH  برای تشخیص این بیماری اتفاق‌نظر ندارند.

تحقیقات انجام‌شده زیرنظر انجمن متخصصان زنان‌وزایمان آمریکا نشان داده‌اند که استفاده از سطح AMH برای پیش‌بینی زمان یائسگی، نتایج متناقضی را به دنبال داشته است.

برخی از افراد معتقدند که سطح AMH می‌تواند به پیش‌بینی جنسیت نوزاد کمک کند، اما دکتر ترولیس می‌گوید که هیچ مدرکی مبنی‌بر کاربرد AMH در تعیین جنسیت نوزاد وجود ندارد. وی می‌افزاید که جنین‌های دختر و پسر در دوران بارداری مقادیر متفاوتی هورمون AMH تولید می‌کنند.