بیماری هاشیموتو یا تیروئید هاشیموتو که به عنوان تیروئید مزمن خود-‌ایمن نیز شناخته می‌شود، نوعی بیماری است که در آن سیستم ایمنی بدن به غده تیروئید، غده پروانه‌ای شکل در قاعده گردن، حمله می‌کند. این مشکل سبب ایجاد التهاب و آسیب غده تیروئید و در نتیجه منجر به کم‌کاری تیروئید (hypothyroidisim) می‌شود. با این که رایج‌ترین علت کم‌کاری تیروئید در بسیاری از کشورها بیماری هاشیموتو است، همه افراد مبتلا به بیماری هاشیموتو دچار کم‌کاری تیروئید نمی‌شوند. بیماری هاشیموتو به کمک مجموعه نشانه‌ها، علائم و آزمایش‌های خون تشخیص داده می‌شود.

خود‌آزمایی

در بیشتر موارد بیماری هاشیموتو، تیروئید بزرگ و متورم می‌شود (گواتر) که قابل احساس و دیدن است.

میلیون‌ها نفر در دنیا بیماری تیروئید دارند و از این مسئله مطلع نیستند به همین علت سازمان‌های نظام پزشکی، مردم را به انجام معاینه تیروئید و گردن تشویق می‌کنند.

شما به کمک این معاینه می‌توانید برآمدگی‌ها، ندول تیروئید (گرهک) و تغییرات در سایز تیروئید را بررسی کنید. بهتر است بدانید که اگر چه این معاینه در تشخیص زود هنگام کمک بزرگی می‌کند ولی راهی مطمئن برای تشخیص بیماری مربوط تیروئید نیست. بسیاری از ندول‌ها و برآمدگی‌ها دیده و یا حس نمی‌شوند، ولی در صورت بزرگ و یا نزدیک بودن آن‌ها به سطح پوست، قابل تشخیص هستند.

در صورت داشتن علائم دیگری از بیماری هاشیموتو و یا این که فکر می‌کنید ممکن است بیماری تیروئیدی داشته باشید، به این توصیه‌ها برای بررسی اندازه ندول‌ها توجه کنید:

• یک لیوان آب و یک آینه دستی تهیه کنید و یا در مقابل آینه بایستید.
• سر خود را به سمت سقف بالا ببرید و در آینه به غده تیروئید موجود در جلوی گردن، زیر حنجره و بالای استخوان‌های ترقوه توجه کنید.
• جرعه‌ای از آب را بنوشید.
• هنگام بلعیدن آب، به غده تیروئید توجه کنید. آیا متوجه برآمدگی، بزرگی و یا برجستگی شدید؟ اگر مطمئن نیستید دوباره این عمل را تکرار کنید.
• تیروئید خود را لمس کنید. آیا متوجه برآمدگی و یا تورم هستید؟ دقت کنید که غده تیروئید را با سیب گلو (جلو آمدگی حنجره در جلو گردن) اشتباه نگیرید.

در صورت مشاهده و یا حس کردن موارد غیر‌عادی، به پزشک مراجعه کنید. ممکن است اختلالی در تیروئید و یا ندول‌های خود داشته باشید که باید بررسی شوند.

آزمایشگاه و آزمایش‌ها

بیماری هاشیموتو معمولا به کمک مجموعه‌ای از نشانه‌ها و علائم و آزمایش‌های خون تشخیص داده می‌شود.

ابتدا پزشک تاریخچه سلامت و علائم شما را بررسی کرده و معاینه فیزیکی برای بررسی گواتر انجام می‌دهد. بهتر است لیستی از علائم، زمان بروز آن‌ها و عوامل به وجود آورنده آن‌ها تهیه کنید. به عنوان مثال، اگر احساس خستگی می‌کنید آیا این حس در طول ساعات صبح بیشتر است یا شب؟ و یا بعد از ورزش؟ این جزئیات در تشخیص موثر‌تر به پزشک کمک می‌کند.

بعد از این مرحله، پزشک از شما درخواست آزمایش‌های خون مربوط به عملکرد تیروئید و آنتی‌بادی می‌کند.

آزمایش هورمون محرک غده تیروئید (TSH)

این آزمایش استاندارد هورمونی میزان هورمون محرک غده تیروئید (TSH) را بررسی می‌کند. TSH توسط غده هیپوفیز مغز ساخته می‌شود و با تحریک غده تیروئید سبب ترشح هورمون‌های مورد نیاز بدن می‌شود.

وقتی غده تیروئید کم‌کار باشد، سطح TSH بالا می‌رود چرا که غده هیپوفیز در تلاش است تا غده تیروئید را برای ترشح هورمون‌های بیشتر ترغیب کند.

محدوده نرمال

محدوده معمول TSH برای هر واحد ۵/۰-۵/۴ یا ۵ میلی‌لیتر است (mIU/L)، ولی این مقدار بسته به آزمایشگاه می‌تواند متفاوت باشد. با این حال، در مقدار طبیعی اختلاف نظر‌هایی وجود دارد. برخی متخصصان بر این باورند که ۵/۲ و یا ۳ میلی‌لیتر بالاترین مقدار محدوده هستند. برخی دیگر معتقدند که بالا‌ترین دامنه طبیعی برای بزرگسالان (۶-۸ میلی‌لیتر) و افراد چاق (۵/۷ میلی‌لیتر) در نظر گرفته شود.  

در صورتی که میزان این هورمون به کمتر از ۵/۰ برسد، این به این معنی است که فرد دچار پرکاری تیروئید است (hyperthyroidisim). مقادیر بالای محدوده طبیعی، نشان‌دهنده کم‌کاری تیروئید است. در این موارد پزشک چند هفته بعد برای بررسی میزان این هورمون دوباره به انجام این آزمایش اقدام می‌کند.

آزمایش تیروکسین آزاد

پزشک ممکن است به انجام آزمایش تیروکسین (Free T4) برای بررسی میزان هورمون تیروئید فعال در خون، درخواست کند و یا قبل از درخواست این آزمایش از بالا بودن مقادیر TSH در آزمایش دوم اطمینان یابد.

محدوده طبیعی تیروکسین آزاد ۸/۰-۸/۱ نانوگرم بر دسی‌لیتر است.

اگر سطح TSH بالا و سطح T4 پایینی دارید، این نتیجه با کم‌کاری تیروئید مطابقت دارد. TSH بالا به همراه مقادیر T4 نرمال ممکن است نشان‌دهنده کم‌کاری تیروئید تحت بالینی باشد که علائم خفیف دارد و یا حتی ممکن است علائمی از خود نداشته باشد.

آنتی‌بادی پراکسیداز تیروئید

یکی دیگر از آزمایش‌های خون که پزشک به احتمال زیاد درخواست به انجام آن می‌کند (به ویژه اگر شما گواتر و یا کم‌کاری تحت بالینی داشته باشید)، آزمایش آنتی‌بادی پراکسیداز تیروئید (TPO) است. این آنتی‌بادی‌ها به آنزیم‌های TPO موجود در تیروئید حمله می‌کند و سبب تخریب آن‌ها می‌شود. در صورت بالا بودن مقادیر آن، به احتمال زیاد فرد دچار بیماری هاشیموتو است.

گفته می‌شود اغلب مبتلایان بیماری هاشیموتو -بیشتر از ۹۰%- دارای مقادیر بالای آنتی‌بادی‌های TPO هستند. این آزمایش به تنهایی نشان‌دهنده‌ی بیماری نیست. فرم‌های دیگر تیروئیدیت مانند تیروئیدیت خاموش و یا تیروئیدیت پس از زایمان، ممکن است عامل این امر باشد و یا ممکن است شما یکی از ۱۰ نفری باشید که با وجود TSH و T4 نرمال، دارای آنتی‌بادی هستید.

وجود تنها آنتی‌بادی‌های TPO با میزان نرمال TSH و T4 به این معنی است که عملکرد تیروئید طبیعی است و فرد کم‌کاری تیروئید ندارد ولی ممکن است است فرد دچار بیماری هاشیموتو باشد. به یاد داشته باشید که همیشه بیماری هاشیموتو، کم‌کاری تیروئید به همراه ندارد.

آزمایش مثبت آنتی‌بادی TPO لزوما نشان‌دهنده ابتلا به کم‌کاری تیروئید در آینده نیست ولی از آنجا که احتمال ابتلا نسبت به افرادی که تست منفی دارند بیشتر است، ممکن است پزشک برای بررسی عملکرد غده تیروئید، انجام سالانه آزمایش TSH را توصیه کند.

تصویر‌برداری

در برخی موارد، مانند زمانی که فرد فاقد آنتی‌بادی TPO در خون خود است ولی پزشک هنوز هم بر وجود بیماری هاشیموتو در او شک می‌کند، پزشک انجام سونوگرافی تیروئید را توصیه می‌کند. سونوگرافی را می‌توان در مطب پزشک، بیمارستان و یا در مراکز خصوصی انجام داد.

سونوگرافی به کمک امواج صوتی تصویری از تیروئید را تهیه می‌کند و پزشک قادر به تشخیص بزرگ شدن تیروئید به علت بیماری هاشیموتو و یا تشخیص سایر علائم مربوط به بیماری تیروئید مانند ندول‌های تیروئید است. این روش تشخیصی کاملا بدون درد و غیر‌تهاجمی است.

تشخیص افتراقی

اگر سطح TSH شما بالا‌تر از حد طبیعی باشد، این به احتمال زیاد به دلیل بیماری هاشیموتو است. با این حال، گاهی اوقات افزایش میزان TSH ممکن است نشان‌دهنده مشکلات دیگر باشد. بنابراین پزشک سایر موارد احتمالی را نیز بررسی و رد می‌کند.

مقاومت به TSH

بدن افراد خاصی به دلیل نقص در گیرنده‌های TSH در برابر TSH مقاوم هستند که سبب افزایش سطح TSH در بدن آن‌ها می‌شود. برخی از افراد با وجود این مقاومت، هنوز عملکرد تیروئید طبیعی دارند در حالی که برخی دیگر دچار کم‌کاری تیروئید هستند. در بیماران مبتلا به کم‌کاری تیروئید، مانند بیماران مبتلا به بیماری هاشیموتو تورم در ناحیه تیروئید وجود ندارد و مقادیر T3 و T4 معمولا طبیعی و یا کم است.

مقاومت به هورمون تیروئید

برخی افراد به دلیل نقص در گیرنده‌های T3 در برابر هورمون تیروئیدی مقاوم هستند. مانند مقاومت به TSH، این بیماری نیز نادر است. این سبب افزایش میزان TSH می‌شود، گرجه در برخی افراد در محدوده نرمال قرار دارد. سطح T4 و T3 نیز به طور معمول افزایش می‌یابد. اکثر بیماران با مقاومت به هورمون تیروئیدی، تیروئید‌هایی با عملکرد طبیعی دارند (یوتیروئید)، اما در برخی از آن‌ها علائم کم‌کاری تیروئید وجود دارد.

بهبودی از بیماری‌های دیگر

اگر اخیرا به دلیل بیماری مزمن و یا جدی دیگری که مربوط به تیروئید نیست در بیمارستان بستری شده‌اید، به احتمال زیاد سطح TSH شما به طور موقت افزایش می‌یابد.

نمونه‌های بیماری‌های غیر‌تیروئیدی شامل:

• اختلالات گوارشی مانند رفلاکس معده (GERD)، زخم معده و بیماری کرون
• بیماری‌های ریوی مانند بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD)، سرطان ریه و برونشیت مزمن
• بیماری‌های قلبی-عروقی مانند نارسایی قلبی، بیماری کرونر قلبی و بیماری شریانی محیطی
• بیماری کلیوی
• اختلالات متابولیکی
• بیماری‌های التهابی مانند آرتریت‌روماتوئید، مالتیپل اسکلروزیس (MS) و لوپوس اریتماتوس سیستمیک (لوپوس منتشر)
• سکته قلبی
• سوختگی‌ها
• جراحی
• ضریه روحی
• سپتیسمی یا مسمومیت خون
• پیوند مغز استخوان

اگر پزشک شما نتیجه‌گیری کند که میزان TSH بالای شما به علت بهبودی از بیماری‌های غیر‌تیروئیدی است، برنامه درمانی شامل موارد زیر می‌شود:

برای مقادیر TSH پایین‌تر از ۱۰ mIU/L، به شرط بهبودی از بیماری پزشک مقدار TSH شما را طی یک یا دو هفته آینده دوباره می‌سنجد. در این صورت بعید است به کم‌کاری تیروئید دائمی مبتلا شوید.

برای مقادیر TSH بین ۱۰ تا ۲۰ mIU/L، پزشک ممکن است بسته به عوامل دیگر درمان جایگزینی هورمون تیروئید را برای مدتی توصیه کند. همچنین TSH و T4 شما هر یک یا دو هفته برای مشاهده پیشرفت بررسی می‌شوید. احتمال دارد که به کم‌کاری تیروئید مبتلا شوید ولی اغلب افراد در این محدوده دچار کم‌کاری نمی‌شوند.

مقادیر TSH ۲۰mIU/L و یا بیشتر و T4 پایین، به احتمال زیاد فرد دچار کم‌کاری تیروئید می‌شود و درمان جایگزینی هورمون تیروئید آغاز می‌شود. با این حال، اگر مقدار T4 فرد طبیعی باشد، پزشک طی یک یا دو هفته دوباره مقادیر TSH و T4 را می‌سنجد چرا که در این مدت می‌تواند برنامه درمانی را ارزیابی کند. در حالت دوم، ممکن است شخص به کم‌کاری تیروئید دائمی مبتلا نشود.

در همه موارد توصیه می‌شود که شش ماه بعد از بهبودی کامل از بیماری، دوباره میزان TSH و T4 را آزمایش کنید.

آدنومای مترشحه TSH (TSH-Secreting Pituitary Adenoma)

آدنومای مترشحه TSH در برخی موارد نادر علت پر‌کاری‌های تیروئید است. آدنوم یک غده و یا تومور خوش‌خیم است؛ این یعنی تومور سرطانی نیست.

برخلاف کم‌کاری تیرو‌‌ئید که در آن مقدار T4 پایین (اولیه) و یا طبیعی (تحت بالینی) است، در آدنومای مترشحه  TSH مقادیر T4 مانند T4 کل و T3 بالا است. البته این نوع آدنوما بسیار نادر است.

نارسایی غدد فوق کلیوی

مقادیر بالای TSH زمانی می‌تواند رخ دهد که فرد دچار نارسایی غدد کلیه اولیه باشد که به این بیماری آدیسون (Addison’s disease) گفته می‌شود. این نوعی اختلال زمانی رخ می‌دهد که غده‌های فوق کلیه که درست در بالای کلیه‌ها قرار دارند، به دلیل آسیب وارد شده نمی‌توانند به مقدار معین هورمون کورتیزول تولید کنند. در برخی افراد، غده‌های فوق‌کلیه آسیب‌دیده حتی نمی‌توانند به مقدار کافی هورمون آلدسترون ترشح کنند. نارسایی غدد فوق‌کلیه به همراه افزایش سطح TSH، منجر به بروز علائم مشابه کم‌کاری تیروئید می‌شود.

سندروم پلی‌آندوکرین خود-‌ایمن نوع ۲

این نوع اختلال نادر که به عنوان سندروم اشمیت (Schmidt syndrome) نیز شناخته می‌شود، زمانی رخ می‌دهد که فرد به هر دو بیماری آدیسون و هاشیموتو همزمان مبتلا شود ولی اغلب به همراه بیماری‌های دیگر مانند بیماری گریوز (Graves’s disease) (نوعی بیماری خود-‌ایمن که منجر به پر‌کاری تیروئید می‌شود)، سلیاک و دیابت نوع یک نیز رخ می‌دهد. به علت شایع بودن کم‌کاری تیروئید در این بیماری، میزان TSH بالاست.

آزمایش‌های مشخصی برای تشخیص این بیماری وجود ندارد ولی پزشک می‌تواند آنتی‌بادی‌های غده کلیه را بررسی کند. حدود ۵۰% افراد مبتلا به این بیماری، از طریق وراثت به آن دچار شده‌اند. اگر شما دارای آنتی‌بادی‌های مربوط به این بیماری هستید یا بیماری تیروئیدی و دیابت نوع یک دارید اما هنوز دچار نارسایی غدد فوق‌کلیه نشده‌اید، به عنوان یک بیمار دچار سندروم پلی‌آندوکرین خود-‌ایمن نوع دو محسوب می‌شوید.

انسفالوپاتی هیشیموتو

انسفالوپاتی هاشیموتو (HE) که به عنوان انسفالوپاتی پاسخ‌دهنده استروئید مرتبط با تیروئیدیت (SREAT) نیز شناخته می‌شود، یک بیماری خود-‌ایمن نادر است که سبب تورم بافت مغزی می‌شود. به نظر می‌رسد HE با بیماری‌های تیروئید ارتباط مستقیمی ندارد ولی مرتبط با بیماری هاشیموتو می‌تواند باشد.

مطالعات نشان داده‌است که حدود ۷٪ از افراد مبتلا به HE دچار پر‌کاری تیروئید نیز هستند، ۲۳-۳۵٪ این افراد دچار کم‌کاری تحت بالینی، و ۱۷-۲۰٪ دچار کم‌کاری اولیه هستند. بقیه این افراد دارای تیروئید با عملکرد طبیعی هستند.

در فرد مبتلا به HE، آنتی‌بادی TPO و آنتی‌تیروگلوبولین حضور دارد. سطح هورمون تیروئید دوباره بررسی می‌شود که می‌تواند از مقادیر کم و زیاد درجه‌بندی شوند. درمان HE معمولا شامل کورتیکو‌استروئید‌ها و درمان بیماری‌های تیروئید در صورت وجود است.