تستوسترون یکی از مهم‌ترین هورمون‌های بدن آقایان است که نقش کلیدی در حفظ عملکردهای جنسی، عضلانی، روانی و متابولیکی ایفا می‌کند. سطح این هورمون در طول زندگی، از دوره جنینی تا سالمندی، دستخوش تغییرات متعددی می‌شود. در بسیاری از مردان، کاهش تدریجی تستوسترون از میانسالی آغاز می‌شود و در اغلب موارد، روندی طبیعی و مرتبط با افزایش سن به شمار می‌رود. با این حال، گاهی اوقات کاهش غیرطبیعی یا زودهنگام سطح تستوسترون می‌تواند نشانه‌ای از اختلالات زمینه‌ای یا مشکلات غدد درون‌ریز باشد.

با توجه به این که بسیاری از علائم کاهش تستوسترون مانند خستگی مزمن، کاهش میل جنسی، اختلالات خواب و کاهش توده عضلانی، ممکن است با سایر شرایط پزشکی هم‌پوشانی داشته باشند، ارزیابی دقیق آزمایشگاهی اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. در این مقاله، با نگاهی دقیق به روند تغییرات سطح تستوسترون در سنین مختلف، دلایل افت آن، و روش‌های استاندارد آزمایشگاهی برای اندازه‌گیری این هورمون، به بررسی ابعاد مختلف این موضوع پرداخته‌ایم. هدف این مقاله، ارائه اطلاعات علمی و کاربردی برای کمک به تصمیم‌گیری صحیح در زمینه بررسی سلامت هورمونی آقایان است.

تستوسترون چیست و چرا اندازه‌گیری آن اهمیت دارد؟

تستوسترون (Testosterone) یکی از هورمون‌های کلیدی بدن است که معمولاً به‌عنوان «هورمون مردانه» شناخته می‌شود، اما واقعیت این است که هم در بدن آقایان و هم خانم‌ها وجود دارد؛ با این تفاوت که مقدار آن در بدن آقایان بسیار بیشتر است. این هورمون نقشی اساسی در تنظیم بسیاری از فرایندهای بیولوژیکی دارد؛ از جمله رشد عضلات، میل جنسی، تولید اسپرم، خلق‌وخو، سطح انرژی، سلامت استخوان و حتی توان شناختی.

اهمیت اندازه‌گیری تستوسترون به‌ویژه زمانی مشخص می‌شود که فرد دچار علائمی مانند خستگی مزمن، کاهش میل جنسی، کاهش توده عضلانی، تغییرات خلقی یا حتی افسردگی شود. در چنین مواردی، پزشک ممکن است به عدم تعادل در سطح تستوسترون مشکوک شود و انجام آزمایش خون برای بررسی دقیق این موضوع را توصیه کند.

اندازه‌گیری میزان تستوسترون در خون، یکی از مهم‌ترین ابزارهای تشخیصی در بررسی مشکلات هورمونی و نیز در ارزیابی سلامت باروری، به‌ویژه در آقایان، محسوب می‌شود. این آزمایش به پزشک کمک می‌کند تا مشخص کند آیا سطح این هورمون در محدوده طبیعی قرار دارد یا کاهش (یا در مواردی افزایش) آن، نشانه‌ای از یک بیماری زمینه‌ای مانند هیپوگنادیسم، اختلال عملکرد بیضه‌ها یا مشکلات غده هیپوفیز است.

میزان طبیعی تستوسترون در طول عمر

سطح تستوسترون در بدن انسان در طول زندگی نوسانات قابل‌توجهی دارد و این نوسانات می‌توانند طبیعی یا علامت‌دار باشند. آگاهی از الگوی طبیعی تغییرات این هورمون، کمک می‌کند تا بتوان کاهش یا افزایش غیرطبیعی آن را با دقت بیشتری تشخیص داد و در صورت لزوم، اقدامات درمانی را به‌موقع آغاز کرد.

• دوران جنینی (قبل از تولد)
  در هفته‌های ۷ تا ۱۲ بارداری، بیضه‌های جنین مذکر شروع به تولید تستوسترون می‌کنند. این افزایش اولیه نقش حیاتی در شکل‌گیری اندام‌های جنسی مردانه دارد. سطح تستوسترون در این دوره بالا می‌رود اما بعد از تولد به‌سرعت افت می‌کند.
• نوزادی و کودکی
  در چند هفته اول پس از تولد، شاهد یک افزایش موقتی در سطح تستوسترون نوزاد پسر هستیم. اما پس از آن، تا سنین بلوغ، سطح تستوسترون پایین باقی می‌ماند و معمولاً نیازی به اندازه‌گیری آن در این دوره نیست مگر در موارد خاص پزشکی.
• دوران بلوغ (حدود ۱۲ تا ۱۸ سالگی)
  افزایش ناگهانی تستوسترون در این دوره باعث بروز ویژگی‌های ثانویه جنسی مردانه مانند رشد موهای صورت، بم شدن صدا، افزایش قد، افزایش توده عضلانی و میل جنسی می‌شود. این افزایش توسط غده هیپوفیز و از طریق تحریک بیضه‌ها صورت می‌گیرد. در این دوره، سطح تستوسترون می‌تواند بین ۳۰۰ تا ۱۲۰۰ نانوگرم در دسی‌لیتر (ng/dL) باشد.
• بزرگسالی (۱۸ تا حدود ۴۰ سالگی)
  در این بازه، سطح تستوسترون به اوج خود رسیده و پایدار می‌ماند، البته با نوسانات روزانه. این سطح برای آقایان سالم معمولاً در محدوده ۳۰۰ تا ۱۰۰۰ ng/dL قرار دارد. انجام تست خون برای بررسی تستوسترون، به‌ویژه در صبح و با نمونه‌گیری ناشتا انجام می‌شود، زیرا سطح این هورمون در صبح بالاتر است.
• میانسالی و سالمندی (۴۰ سال به بالا)
  از حدود ۳۰ تا ۴۰ سالگی به بعد، سطح تستوسترون به‌طور طبیعی حدود ۱٪ در سال کاهش می‌یابد. این کاهش ممکن است طبیعی باشد، اما در برخی افراد، افت شدیدتری دیده می‌شود. در چنین شرایطی، انجام آزمایش خون برای بررسی هیپوگنادیسم (کاهش عملکرد بیضه‌ها) یا سایر اختلالات هورمونی توصیه می‌شود.

آزمایش تستوسترون چگونه انجام می‌شود؟
آزمایش خون برای اندازه‌گیری سطح تستوسترون، مهم‌ترین راه تشخیص اختلالات مرتبط با این هورمون است. در این تست، معمولاً دو مقدار بررسی می‌شود:

• تستوسترون توتال (Total Testosterone): مجموع کل تستوسترون در خون
• تستوسترون آزاد (Free Testosterone): بخشی از تستوسترون که به پروتئین‌های خون متصل نیست و فعال محسوب می‌شود.

اگر مقدار Total در محدوده طبیعی باشد اما علائم کمبود تستوسترون وجود داشته باشد، بررسی Free Testosterone می‌تواند سرنخ‌های مهمی بدهد.

طبق مطالعات اخیر در ایران، حدود ۳۰٪ از آقایان بالای ۴۵ سال دچار درجاتی از کاهش تستوسترون هستند، اما بسیاری از آن‌ها هیچ‌وقت آزمایش نمی‌دهند و از این موضوع بی‌خبر می‌مانند. این در حالی است که کاهش مزمن تستوسترون می‌تواند با دیابت نوع ۲، افسردگی و افزایش خطر بیماری‌های قلبی مرتبط باشد.

چرا میزان تستوسترون کاهش پیدا می‌کند؟

کاهش سطح تستوسترون ممکن است بخشی از روند طبیعی پیری باشد، اما همیشه هم طبیعی نیست. برای درک بهتر این موضوع، باید دلایل کاهش این هورمون مهم را بررسی کنیم.

با افزایش سن، عملکرد بیضه‌ها در تولید تستوسترون به‌تدریج کاهش می‌یابد. این پدیده که به آن هیپوگنادیسم مرتبط با افزایش سن گفته می‌شود، در بسیاری از آقایان بالای ۴۰ یا ۵۰ سال دیده می‌شود. کاهش سالانه حدود ۱٪ تستوسترون، در اغلب موارد طبیعی تلقی می‌شود، اما اگر این افت سریع‌تر یا همراه با علائم باشد، ممکن است نیاز به بررسی پزشکی دقیق‌تری داشته باشد.

علاوه بر سن، عوامل دیگری نیز می‌توانند موجب کاهش تستوسترون شوند، از جمله:

• چاقی و سبک زندگی بی‌تحرک: بافت چربی اضافی، به‌ویژه در ناحیه شکم، می‌تواند تعادل هورمونی بدن را به هم بزند و تولید تستوسترون را مهار کند.
• استرس مزمن و اختلالات خواب: ترشح بیش‌از‌حد کورتیزول (هورمون استرس) می‌تواند اثر مهارکننده روی تولید تستوسترون داشته باشد.
• برخی بیماری‌ها مانند دیابت نوع ۲، بیماری‌های مزمن کبد و کلیه، آپنه خواب و افسردگی نیز با کاهش سطح تستوسترون در ارتباط هستند.
• مصرف برخی داروها مثل داروهای استروئیدی، ضدافسردگی‌ها، شیمی‌درمانی و داروهای کاهنده فشار خون نیز ممکن است روی سطح تستوسترون تأثیر بگذارند.

در بسیاری از این موارد، تغییر سبک زندگی یا شناسایی و درمان عامل زمینه‌ای، می‌تواند به بهبود سطح تستوسترون کمک کند. آزمایش‌های خون می‌توانند مشخص کنند که کاهش تستوسترون ناشی از پیری طبیعی است یا باید به دنبال علت جدی‌تری گشت.

کاهش میزان تستوسترون در سنین مختلف چه خطراتی دارد؟

افت میزان تستوسترون می‌تواند تأثیرات متفاوتی در بدن داشته باشد، که بسته به سن، شدت کمبود، و وضعیت سلامت عمومی فرد، پیامدهای آن هم متغیر خواهد بود. بسیاری از آقایان ممکن است متوجه علائم واضحی نشوند، در حالی‌ که برخی دیگر دچار مشکلات جدی‌تری می‌شوند.

در جوانان و آقایان میانسال (حدود ۲۰ تا ۴۵ سال)، کاهش تستوسترون می‌تواند به صورت موارد زیر بروز کند:

• کاهش میل و عملکرد جنسی
• اختلال در نعوظ
• خستگی مزمن و بی‌انرژی بودن
• افت تمرکز، کاهش حافظه و کاهش اعتمادبه‌نفس
• کاهش توده عضلانی و افزایش چربی بدن
• کاهش کیفیت اسپرم و مشکلات باروری

در آقایان بالای ۵۰ سال، این علائم ممکن است با شدت بیشتری بروز کنند و حتی کیفیت زندگی را تحت‌تأثیر قرار دهند. به‌ویژه ترکیب کاهش تستوسترون با سایر مشکلات مرتبط با پیری (مانند دیابت، فشار خون بالا، پوکی استخوان) می‌تواند وضعیت سلامت را به‌طور کلی بدتر کند. کاهش تراکم استخوان و افزایش خطر شکستگی‌ها نیز از عوارض شایع در این سنین است.

همچنین شواهد نشان می‌دهد که پایین بودن مزمن تستوسترون ممکن است با افزایش خطر بیماری‌های قلبی–عروقی، سندروم متابولیک و حتی افسردگی در ارتباط باشد. این موضوع به‌ویژه وقتی اهمیت پیدا می‌کند که کاهش تستوسترون به مدت طولانی بدون تشخیص باقی بماند. به همین دلیل انجام تست خون برای اندازه‌گیری تستوسترون در صورت بروز علائم یا در افراد در معرض خطر، اهمیت زیادی دارد.

چطور کاهش تستوسترون را به حداقل برسانیم؟

هرچند افت طبیعیِ سطح تستوسترون تا حدی، بخشی از روند طبیعی افزایش سن است، اما راه‌هایی برای کند کردن این روند یا حتی معکوس کردن برخی اثرات آن وجود دارد. یکی از مهم‌ترین عوامل، سبک زندگی سالم است. ورزش منظم، به‌ویژه تمرینات مقاومتی (مانند وزنه‌برداری)، تأثیر قابل توجهی در افزایش طبیعی تستوسترون دارد. همچنین، خواب کافی (۷ تا ۸ ساعت در شب)، کاهش استرس مزمن، و رژیم غذایی متعادل حاوی چربی‌های سالم، ویتامین D و روی (Zinc) همگی نقش مهمی دارند.

ترک مصرف الکل و دخانیات، و مدیریت بیماری‌های مزمن مثل دیابت و فشار خون بالا نیز می‌تواند به حفظ سطوح طبیعی این هورمون کمک کند. در صورت نیاز، پزشک ممکن است درمان‌های جایگزینی هورمونی (HRT) را پیشنهاد دهد، اما این گزینه تنها باید پس از بررسی کامل شرایط توسط متخصص انتخاب شود.

سخن پایانی

کاهش تستوسترون در مردان، اگرچه پدیده‌ای رایج با افزایش سن است، اما همیشه طبیعی و بی‌خطر نیست. این تغییر هورمونی می‌تواند پیامدهای متعددی برای سلامت جسمی و روانی فرد داشته باشد؛ از کاهش انرژی و میل جنسی گرفته تا مشکلات باروری، افسردگی، یا حتی افزایش خطر بیماری‌های قلبی و پوکی استخوان. با توجه به آنکه این علائم ممکن است به تدریج و بدون هشدار آشکار ایجاد شوند، تشخیص به‌موقع نقش بسیار کلیدی دارد.

در آزمایشگاه نانو ارومیه، امکان انجام آزمایش تستوسترون توتال و تستوسترون آزاد با دقت بالا و تجهیزات مدرن فراهم شده است. اگر دچار علائمی هستید که ممکن است با کاهش تستوسترون مرتبط باشد، یا اگر در بازه سنی قرار دارید که احتمال این افت بیشتر است، می‌توانید به‌سادگی از خدمات نمونه‌گیری در منزل یا رزرو آنلاین وقت استفاده کنید.

برای حفظ کیفیت زندگی و پیشگیری از عوارض بلندمدت، امروز تست بدهید؛ تشخیص زودهنگام، کلید سلامت آینده شماست.