حدود ۵۰ هورمون شناسایی‌شده در بدن وجود دارد. این پیام‌رسان‌های شیمیایی کوچک، در تمامی اتفاقاتی که در بدن شما می‌افتد نقش دارند. آنها به سلول‌ها می‌گویند که چه کاری انجام دهند. هورمون‌ها همه فرآیندهای بدن را تنظیم می‌کنند و بر هر جنبه‌ای از زندگی ما تأثیر می‌گذارند: احساسات، گوارش، پیری، خُلق‌و‌خو، و هر چیز کوچک و بزرگ دیگر.

اما مهم‌تر از همه، هورمون‌ها مسئول حفظ تعادل داخلی ظریف در بدن ما هستند که برای سلامتی ضروری است. گاهی هورمون‌ها نامتعادل می‌شوند یا توانایی عملکرد مؤثر خود را از دست می‌دهند. این نقیصه‌ها اثرات منفی جدی بر سلامت ما دارند. به همین خاطر است که بیشتر باید هورمون‌ها را بشناسیم و مرتباً آنها را بسنجیم.

اگر تاکنون به آزمایشگاه‌های تشخیصی رفته باشید، حتماً یک یا چند آزمایش هورمونی انجام داده‌اید، شاید بدون که دانسته باشید. شناسایی و سنجش مقدار هورمون‌ها، یکی از مهم‌ترین روش‌های تشخیص گستره بسیار بزرگی از بیماری‌ها و عارضه‌های مختلف بدن است. به دلیل اهمیت این موضوعات و در عین حال نبود اطلاعات کافی درباره هورمون‌ها در نزد مخاطبان و بیماران، تصمیم به راه‌اندازی یک بخش تخصصی برای هورمون‌شناسی در سایت آزمایشگاه نانو گرفتیم که به معرفی تک‌تک تست‌های مهم در این حوزه، و آشنایی با سیستم و اندام‌های مرتبط با هورمون‌ها دارد.

سیستم غدد درون‌ریز

هورمون‌های بدن و اندام‌های تولید کننده آنها، سیستم غدد درون‌ریز را تشکیل می‌دهند. هشت غده اصلی در این سیستم وجود دارد که وظیفه آنها تنظیم متابولیسم، تولید مثل، رشد، خواب، و ده‌ها کارکرد دیگر بدن است. سیستم غدد درون‌ریز همانند سیستم عصبی، در واقع یک سیستم سیگنال اطلاعاتی است. اما برخلاف سیستم عصبی، این سیستم از پیام‌رسان‌های شیمیایی به نام هورمون‌ها استفاده می‌کند که هر یک عملکرد منحصر‌به‌فرد خود را دارند. کلمه «هورمون» از ریشه یونانی “hormao” گرفته شده که به معنی «تحریک» است؛ همانگونه که از این معنی برمی‌آید، این سیستم برای تحریک شروع و قطع کارکردهای مختلف بدن طراحی شده است.

اگرچه نمی‌توانید هورمون‌ها را ببینید یا احساس کنید، اما این ذرات نادیدنی، بیشتر از آنچه تصور می‌کنید بر زندگی شما تأثیر می‌گذارند و در طراحی تمامی برنامه‌های درمانی برای هر نوع بیماری و عارضه، باید در نظر گرفته شوند.

اندام‌های تشکیل‌دهنده سیستم غدد درون‌ریز

سیستم غدد درون‌ریز از سه نوع بافت تشکیل شده است:

• غده‌ها
• اندام‌ها
• بافت‌های مرتبط با غدد درون‌ریز

غده‌ها

غدد، بافت‌های خاصی در بدن شما هستند که مواد خاصی را تولید و آزاد می‌کنند. غدد درون‌ریز، هورمون‌ها را مستقیماً به جریان خون شما وارد می‌کنند. غدد درون‌ریز بدن شما از سر تا پا شامل:

• غده اپی‌فیز: این غده کوچک در مغز، هورمون ملاتونین را تولید و آزاد می‌کند.
• غده هیپوفیز: یک غده کوچک به اندازه نخود در پایه مغز شما و زیر هیپوتالاموس است که ۸ نوع هورمون آزاد می‌کند؛ برخی از این هورمون‌ها باعث آزاد شدن هورمون‌های غدد درون‌ریزِ دیگر می‌شوند.
• غده تیروئید: این غده کوچک به شکل پروانه در جلوی گردن، هورمون‌هایی را آزاد می‌کند که به کنترل متابولیسم کمک می‌کند.
• غدد پاراتیروئید: این چهار غده به اندازه نخود هستند که معمولا در پشت تیروئید شما قرار دارند و هورمون پاراتیروئید (PTH) آزاد می‌کنند که میزان کلسیم خون شما را کنترل می‌کند.
• غدد فوق‌کلیوی: غدد کوچک مثلثی‌شکل در بالای هر یک از دو کلیه، که چندین نوع هورمون آزاد می‌کنند تا فرآیندهای بدن را مدیریت ‌کنند، مانند متابولیسم، فشار خون و واکنش‌های استرسی.

غدد دیگری نیز در بدن وجود دارد که غدد درون‌ریز نیستند، مانند غدد تعریق (نوعی غده برون‌ریز).

اندام‌های سیستم غدد درون‌ریز

برخی از اندام‌های بدن شما نیز هورمون‌هایی را تولید و آزاد می‌کنند. اندام گروهی از بافت‌ها است و ساختاری را تشکیل می‌دهند که عملکردهای مهمی را در بدن شما انجام ‌می‌دهد. اندام‌هایی که بخشی از سیستم غدد درون‌ریز شما هستند عبارتند از:

• هیپوتالاموس: ساختاری در عمق مغز شما که پل ارتباطی اصلی بین سیستم غدد درون‌ریز و سیستم عصبی شماست. هیپوتالاموس دو هورمون تولید می‌کند که غده هیپوفیز ذخیره و آزاد می‌کند (اکسی توسین و وازوپرسین) و دو هورمون (دوپامین و سوماتوستاتین) تولید و آزاد می‌کند.
• لوزالمعده: اندامی در پشت شکم که هم یک عضو، و هم یک غده است و همچنین بخشی از سیستم گوارش شماست. لوزالمعده دو هورمون آزاد می‌کند که برای حفظ میزان قند خون سالم ضروری است: انسولین و گلوکاگون.
• بافت چربی (چربی بدن): یک بافت همبند که در سرتاسر بدن گسترش یافته است، در زیر پوست (چربی زیرجلدی)، بین اندام‌های داخلی (چربی احشایی) و در حفره‌های داخلی استخوان‌ها (بافت چربی مغز استخوان). بافت چربی، هورمون‌های مختلفی از جمله لپتین، آنژیوتنسین و آدیپونکتین را آزاد می‌کند.
• تخمدان‌ها: این غدد کوچک و بیضی‌شکل در دو طرف رحم قرار دارند و تخمک‌ها را تولید و ذخیره کرده، و هورمون‌های جنسی را تولید می‌کنند که چرخه قاعدگی و بارداری شما را کنترل می‌کنند.
• بیضه‌ها: اندام‌های کوچک در زیر آلت تناسلی مردانه، که اسپرم و هورمون‌های جنسی (به‌ویژه تستوسترون) تولید می‌کنند.

سایر بافت‌هایی که هورمون‌ها را آزاد می‌کنند

سایر بافت‌های بدن شما نیز بعضی هورمون‌ها را آزاد می‌کنند. اما معمولا به عنوان بافت‌های سیستم غدد درون‌ریز شناخته نمی‌شوند زیرا آنها عملکردها یا نقش‌های متفاوت و مهم‌تری دارند، شامل:

• دستگاه گوارش (معده و روده کوچک): دستگاه گوارش بزرگترین سیستم اندام‌های مرتبط با غدد درون‌ریز است و هورمون‌های مختلفی را تولید و آزاد می‌کند که در متابولیسم نقش کلیدی دارند. نمونه‌هایی از این موارد شامل گسترین و گرلین است.
• کلیه‌ها: کلیه‌ها دو عضو لوبیا شکل که خون را فیلتر می‌کنند و بخشی از سیستم ادراری هستند، اما هورمون‌هایی نظیر اریتروپوئیتین و رنین نیز تولید می‌کنند.
• کبد: کبد بخشی از سیستم گوارش است و همچنین هورمون‌هایی از جمله عامل رشد شبه‌انسولین ۱ (IGF-1) و آنژیوتنسینوژن تولید می‌کند.
• قلب: وقتی فشار خون شما بالا می‌رود، قلب دو هورمون به نام پپتید ناتریورتیک نوع A و پپتید ناتریورتیک نوع B آزاد می‌کند.
• جفت: جفت یک عضو موقت در سیستم غدد درون‌ریز است که در دوران بارداری تشکیل می‌شود و هورمون‌هایی تولید می‌کند که برای حفظ بارداری سالم و آماده‌سازی بدن شما برای زایمان و شیردهی مهم هستند.

دیابت و بیماری‌های متابولیکی:

• دیابت نوع ۱
• دیابت نوع ۲
• دیابت بارداری
• سندروم متابولیک
• چاقی

سرطان‌ها و تومورهای غدد درون‌ریز:

• تومورهای آدرنال
• تومورهای عصبی-اندوکرین
• سرطان لوزالمعده
• سرطان پاراتیروئید
• تومورهای پاراتیروئید
• تومورهای هیپوفیز
• سرطان تیروئید

بیماری‌های تیروئید:

• کم‌کاری و پرکاری تیروئید
• تیروئیدیت
• ندول تیروئید

رشد و عملکرد جنسی و بیماری‌های تولید مثلی:

• آمنوره (فقدان قاعدگی)
• اختلال نعوظ
• کمبود هورمون رشد و بیش از حد (آکرومگالی یا ژیگانتیسم)
• آکنه هورمونی
• ناباروری‌های مرتبط با هورمون
• هیپوگنادیسم
• اختلالات یائسگی
• سندروم تخمدان پلی‌کیستیک  (PCOS)
• سندروم پیش‌قاعدگی

بیماری‌های کلسیم و استخوان:

• هیپرکلسمی و هیپوکلسمی
• پوکی استخوان
• کمبود ویتامین D

تست هورمون چه کاری انجام می‌دهد؟

تست‌های هورمونی معمولا هورمون‌هایی مانند استروژن، پروژسترون، FSH، تستوسترون، کورتیزول و هورمون‌های تیروئید را آزمایش می‌کند. این نوع آزمایش‌ها می‌تواند در محل آزمایشگاه، مطب پزشک و یا در خانه انجام شود و نتایج برای تجزیه‌و‌تحلیل به آزمایشگاه ارسال می‌شود. در اکثر موارد، نتایج این تست‌ها در حدود یک هفته ارائه می‌شود.

با وجود این که مقادیر هورمون‌ها (به‌ویژه هورمون‌های تولید مثلی) به طور مداوم در حال تغییر است، کاهش قابل‌توجهی پایین‌تر از مقدار “نسبتاً” طبیعی می‌تواند نشان دهد که بدن در حال تغییراتی است. برای مثال، افزایش چشمگیر در هورمون تحریک کننده فولیکول (FSH) نشانه‌ای رایج از نزدیک شدن یک خانم به یائسگی است. تجزیه و تحلیل مقدار هورمون همچنین می‌تواند علل ناباروری مانند پروژسترون پایین را شناسایی کند و در درمان آنها به شما کمک کند.

از دیگر روش‌های آزمایش عدم‌تعادل هورمونی می‌توان به معاینات لگن و سونوگرافی اشاره کرد. این آزمایش‌ها که توسط پزشکان انجام می‌شود، مقدار هورمون خاصی را اندازه گیری نمی‌کند، اما می‌تواند ناهنجاری‌هایی را در اندام‌های شما شناسایی کند. در معاینه لگن، اندام‌های تولید مثلی خانم‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد و می‌تواند وجود توده‌های غیرطبیعی، پوست تحریک‌شده، کیست‌ها و موارد دیگر را تشخیص دهد. در طی یک آزمایش پاپ‌اسمیر، سلول‌های واژن برای غربالگری سرطان دهانه رحم مورد بررسی قرار می‌گیرند و برای بررسی احتمال تومورهای دیگر نیز تجزیه و تحلیل شوند. سونوگرافی برای مشاهده بصری رحم، تخمدان و تیروئید شما استفاده می‌شود.

جمع‌بندی

هورمون‌ها، انواع مختلف ترکیبات بیوشیمیایی هستند که به‌عنوان پیام‌رسان در سرتاسر بدن فعالیت دارند. این ترکیبات می‌توانند حرکت اندام‌های بدن را هماهنگ کنند، مولد حس گرسنگی یا رضایت باشند، رشد بدن را مهار یا تحریک نمایند، متابولیسم ما را تنظیم کنند و … هورمون‌ها تقریباً تمامی عملکردهای بدن را تحت‌کنترل نگه می‌دارند.

آزمایش‌های هورمونی، گنجینه بزرگی از ابزارهایی هستند که پزشکان برای شناسایی و کشف مشکلات مهم سلامتی در اختیار دارند. با انجام این آزمایش‌ها می‌توان علت طیف وسیعی از بیماری‌ها را یافته و در اغلب موارد به‌راحتی مدیریت نمود.

آنچه مطالعه کردید بخشی از مجله آزمایش‌های هورمونی است که شامل تمامی موضوعات مهم درباره هورمون‌ها و تست‌های کلیدیِ آنها به زبان ساده است. برای مطالعه سایر مقالات مرتبط با هر یک از تست‌های هورمونی و آشنایی با مفهوم نتایج آزمایش، به صفحه اصلی این مجله و بخش‌های زیرین آن مراجعه کنید و یا نام آزمایشی که برایتان تجویز شده را در سایت جستجو نمایید.